26-9 là ngày chứng kiến nhiều đôi co trong nội bộ Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc (HĐBA LHQ), chủ yếu vì vấn đề Iran. Hậu vận của cuộc đôi co này, như đã từng thấy, sẽ tác động lên tình hình thế giới.

Với 4 phiếu thuận, 9 phiếu chống và 2 phiếu trắng, HĐBA LHQ đã bác bỏ những nỗ lực của Trung Quốc và Nga về việc gia hạn thêm 6 tháng trước khi tái áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Iran do vi phạm thỏa thuận Kế hoạch Hành động toàn diện chung (JCPoA) năm 2015.

Cơ chế snapback

Bản tin của HĐBA đề ngày 26-9 gọi đây là "bật lại công tắc" (snapback) - tái khởi động các trừng phạt vốn vẫn có hiệu lực, đồng thời nhấn mạnh rằng nhờ vào cơ chế "snapback" vẫn có thể áp đặt lại các lệnh trừng phạt đối với Tehran vào cuối tuần này, sau khi thỏa thuận JCPoA chấm dứt.

Tất nhiên lập luận trên của HĐBA là một cáo buộc mà nguồn gốc là một bức thư chung đề ngày 28-8-2025 của các ngoại trưởng Pháp, Đức và Anh (gọi tắt là E3).

Các nước này tố cáo rằng kể từ năm 2019 Iran đã vượt quá giới hạn của JCPoA về uranium làm giàu, nước nặng và máy ly tâm; làm hạn chế khả năng của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) trong việc thực hiện các hoạt động xác minh và giám sát JCPoA.

Nhóm E3 cũng cáo buộc Tehran đã từ bỏ việc thực hiện và phê chuẩn nghị định thư bổ sung của thỏa thuận JCPoA.

Nhóm E3 cho rằng những hành động này đã vi phạm các cam kết của Iran được nêu trong JCPoA và gây ra những tác động nghiêm trọng đến khả năng phát triển vũ khí hạt nhân của Iran.

Chính vì tin rằng Iran đang "vi phạm nghiêm trọng" các cam kết JCPoA ký kết năm 2015, các nước này đã kích hoạt thời hạn 30 ngày để việc "bật lại công tắc" các trừng phạt có hiệu lực. Câu chuyện "snapback" là như vậy.

E3 lập luận đã dựa trên những "bằng chứng thực tế rõ ràng" về việc Iran vi phạm các nghĩa vụ của mình, như kho dự trữ uranium làm giàu của nước này là hơn 8.400 kg - gấp hơn 40 lần giới hạn đã thỏa thuận JCPoA, trong đó bao gồm hàng trăm kg uranium làm giàu lên đến độ tinh khiết 60%.

Uranium làm giàu vẫn chưa được thống kê cụ thể sau các cuộc tấn công của Israel và Mỹ vào các cơ sở hạt nhân của Iran hồi tháng 6 năm nay.

Bức thư của E3 cũng nhấn mạnh việc Iran vận hành hàng ngàn máy ly tâm tiên tiến, sản xuất vật liệu làm giàu tại các cơ sở bị cấm, và việc nước này hủy bỏ các biện pháp giám sát của IAEA... đã ngăn cản IAEA đưa ra những đảm bảo về tính chất hòa bình của chương trình hạt nhân Iran.

Trong thư nêu ở trên, E3 lưu ý Iran thực hiện các bước cụ thể để giải quyết những lo ngại cấp bách nhất của E3, bao gồm việc mở cửa lại cho IAEA được tiếp cận trở lại các cơ sở hạt nhân của Iran; giải trình về kho dự trữ uranium làm giàu cấp độ cao; và nối lại các cuộc đàm phán song phương với Mỹ về một thỏa thuận hạt nhân mới.

Can thiệp của Nga, Trung

Tuy nhiên E3 tuyên bố rằng Iran đã không tham gia vào đề nghị này, và do đó E3 không có lựa chọn thay thế đáng tin cậy nào ngoài việc viện dẫn điều khoản khởi động lại các trừng phạt. Đồng thời E3 nhấn mạnh rằng việc kích hoạt cơ chế này không loại trừ ngoại giao.

Điều này cho thấy E3 sẵn sàng tiếp tục đàm phán với Iran và các bên liên quan khác trong thời hạn 30 ngày trước khi các lệnh trừng phạt được khôi phục, với mục tiêu đạt được một kết quả đàm phán mà vẫn có thể ngăn chặn việc áp đặt lại hoàn toàn các biện pháp trừng phạt.

Đến đây cũng cần nhắc lại tại sao EU, cụ thể là E3, lại quan tâm tới sự phát triển hạt nhân của Iran ngay từ 2015.

Ở thời điểm đó, tầm với nếu có của vũ khí hạt nhân cùng tên lửa của Iran hầu như chỉ có "điểm nhắm" là châu Âu, mà đứng đầu là các nước Đức, Pháp và Anh.

Tất nhiên Iran không cô độc. Trong một lá thư đề ngày 2-9, Trung Quốc, Iran và Nga đã bác bỏ lập luận của E3 để kích hoạt cơ chế snapback đồng thời tranh cãi tư cách pháp lý và thủ tục của E3 trong việc đứng ra phản kháng Iran.

Các nước này khẳng định E3 đang che chắn cho Mỹ - vốn đã rút ra khỏi thỏa thuận JCPoA từ ngày 9-5-2018 dưới nhiệm kỳ tổng thống thứ nhất của ông Donald Trump, và rằng E3 nay tranh cãi giùm ông Trump mà tháng 6 vừa qua đã ra lệnh tấn công 3 nhà máy hạt nhân của Iran.

Một số nhà phân tích cho rằng Trung Quốc và Nga có thể phản đối việc tái lập Ủy ban Trừng phạt 1737 đã hết hiệu lực và việc bổ nhiệm một hội đồng chuyên gia mới vì nó làm phức tạp thêm việc thực hiện ngay cả khi các biện pháp này vẫn còn ràng buộc về mặt pháp lý.

Chính vì vậy mà đang có những nỗ lực trái chiều ở HĐBA: một phe muốn kết thúc luôn các lệnh trừng phạt này và phe còn lại muốn duy trì.

Các biện pháp trừng phạt Iran của LHQ sẽ có hiệu lực từ tối ngày 27-9 giờ Mỹ (sáng 28-9 theo giờ Việt Nam) bao gồm: lệnh cấm vận vũ khí, cấm làm giàu uranium, cấm phát triển tên lửa đạn đạo, đóng băng tài sản và hạn chế đi lại với nhiều cá nhân, tổ chức Iran.
Mỹ hoan nghênh quyết định này, trong khi Nga và Trung Quốc phản đối, gọi đây là "màn kịch vô lý". Còn Iran cảnh báo các nước phương Tây phải chịu trách nhiệm về mọi hậu quả leo thang sau lệnh tái áp đặt.

Theo Tuoitre