Tòa án Tối cao Mỹ bắt đầu nhiệm kỳ mới vào thứ Hai (7/10) với danh sách các vụ xét xử đã chất đầy, trong đó có nhiều vụ có thể định hình phạm vi quyền hạn tổng thống của Donald Trump – và dự kiến còn nhiều vụ nữa sẽ được đưa ra.

Trong tám tháng kể từ khi trở lại Nhà Trắng, ông Trump đã liên tục thử thách giới hạn quyền hành pháp, đơn phương triển khai các chính sách mới, cắt giảm ngân sách liên bang và tinh giản biên chế, cũng như tìm cách đưa các cơ quan và tổ chức vốn trước đây độc lập vào dưới sự kiểm soát trực tiếp của mình.

Trận chiến pháp lý mới nhất đang hình thành bắt nguồn từ nỗ lực của tổng thống Donald Trump nhằm giành quyền kiểm soát Vệ binh Quốc gia của các bang và triển khai lực lượng này đến các thành phố mà ông cho rằng đang có tình trạng bất ổn và tội phạm tràn lan - bất chấp sự phản đối của giới chức các thành phố và các bang.

Tại bang Oregon, một thẩm phán liên bang đã ra lệnh ngăn chặn việc ông Trump triển khai quân đội đến thành phố Portland. Một tòa phúc thẩm dự kiến sẽ xem xét động thái này trong vài ngày tới.

"Đây là một quốc gia của hiến pháp và pháp luật, chứ không phải thiết quân luật," Thẩm phán Karin Immergut - người do Trump bổ nhiệm trong nhiệm kỳ đầu - viết trong phán quyết hôm 4/10.

"Các bị đơn đã đưa ra nhiều lập luận mà nếu được chấp nhận, sẽ khiến ranh giới giữa quyền lực dân sự và quân sự của chính phủ liên bang bị xóa nhòa - điều này sẽ gây tổn hại cho quốc gia."

Khi tòa phúc thẩm đưa ra phán quyết, Tòa án Tối cao có thể can thiệp thông qua cái gọi là "quyết định ngầm", bằng cách ban hành một phán quyết có thể hạn chế khả năng của ông Trump trong việc sử dụng quân đội trên lãnh thổ Mỹ – hoặc ngược lại, trao cho ông quyền tự do hành động, ít nhất là tạm thời.

Những cuộc xem xét kiểu này đã trở nên khá thường xuyên gần đây, khi đa số thẩm phán của Tòa án Tối cao, để đáp lại các kiến nghị khẩn cấp từ chính quyền Trump, phần lớn đã cho phép tổng thống hành động trong khi các vụ kiện vẫn đang diễn ra.

"Một cuộc giằng co giữa Tòa án Tối cao và các tòa án liên bang cấp dưới sẽ là yếu tố chi phối trong nhiệm kỳ tới," giáo sư Samuel Bray của Trường Luật Đại học Chicago nói trong một buổi họp báo tháng trước.

Việc Tòa án Tối cao dựa vào cơ chế "quyết định ngầm" này đã bị các học giả pháp lý và chính trị gia theo khuynh hướng tự do chỉ trích, cho rằng đây là cách sử dụng không phù hợp quyền lực của tòa. Các lệnh của tòa thường rất ngắn, chỉ đưa ra lý do pháp lý tối thiểu và để lại cho các thẩm phán cấp dưới rất ít hướng dẫn.

"Tất cả người dân Mỹ nên lo ngại về việc Tòa án Tối cao ngày càng phụ thuộc vào "quyết định ngầm" này để giải quyết những vụ việc gây tranh cãi và thu hút sự chú ý nhưng lại thiếu sự minh bạch - không có giải thích cụ thể, không có tranh luận bằng lời, và cũng không có lập luận rõ ràng," Thượng nghị sĩ Dân chủ Cory Booker của bang New Jersey phát biểu hồi đầu năm nay.

"Điều này càng khiến quá trình thảo luận và ra quyết định của Tòa án trở nên xa rời sự giám sát của công chúng, và giúp Tòa tránh được trách nhiệm giải trình."

Tuy nhiên, trong những tháng tới, Tòa án Tối cao sẽ trực tiếp xem xét các vấn đề liên quan đến quyền lực tổng thống – cùng với nhiều vụ việc gây tranh cãi khác – bằng cách tổ chức tranh luận công khai và ra phán quyết đầy đủ dựa trên nội dung vụ việc.

"Lần này họ sẽ không thể chỉ ban hành những phán quyết ngắn gọn mà không giải thích lý do," giáo sư Maya Sen của Trường Harvard Kennedy – chuyên nghiên cứu về Tòa án Tối cao và chính trị Mỹ – nhận định. "Nếu họ định trao thêm quyền cho nhánh hành pháp, họ sẽ phải giải thích vì sao."

Tòa án hiện đã lên lịch xem xét việc liệu các đạo luật liên bang cấm tổng thống bãi nhiệm các thành viên của những cơ quan được Quốc hội thiết kế để độc lập với ảnh hưởng của tổng thống có vi phạm quyền hành pháp hay không.

Các thẩm phán cũng sẽ nghe tranh luận trong một phiên xét xử khẩn cấp về nỗ lực của ông Trump nhằm sa thải bà Lisa Cook khỏi Hội đồng thống đốc Cục Dự trữ Liên bang (Fed) - một điều có thể làm gia tăng đáng kể quyền kiểm soát của tổng thống đối với chính sách kinh tế của Mỹ.

Nền kinh tế Mỹ - và cả kinh tế toàn cầu - cũng là tâm điểm, khi các thẩm phán của Tòa án Tối cao sẽ có cơ hội quyết định xem liệu các mức thuế nhập khẩu mà ông Trump đơn phương áp đặt đối với hàng hóa nước ngoài có đủ cơ sở pháp lý hay cần bị hủy bỏ.

Các thẩm phán cũng có thể xem xét những nỗ lực đơn phương của ông Trump nhằm cắt giảm chi tiêu liên bang, sa thải nhân viên trong bộ máy chính phủ, cũng như các chính sách nhập cư và trục xuất cứng rắn của ông.

Tòa án Tối cao hiện vẫn chưa đồng ý xem xét nỗ lực của ông Trump nhằm chấm dứt quyền có quốc tịch Mỹ đối với những người sinh ra trên đất Mỹ, nhưng có thể sẽ làm điều đó trong vài tháng tới.

"Phạm vi quyền lực hành pháp sẽ là tâm điểm trong nhiệm kỳ này của Tòa án," giáo sư Jennifer Nou của Trường Luật Đại học Chicago nói trong email gửi BBC.

"Các vụ việc được đưa ra trước Tòa sẽ thử thách những ưu tiên chính trị và kinh tế hàng đầu của chính quyền Trump - dù đó là vấn đề thuế quan hay quyền công dân theo nơi sinh.

Một câu hỏi đặt ra là liệu các thẩm phán có áp dụng các nguyên tắc (chẳng hạn học thuyết các vấn đề trọng yếu) mà họ từng dùng để bác bỏ các sáng kiến quan trọng của ông Biden theo cách công bằng về mặt chính trị hay không."

Tòa án đã sử dụng học thuyết các vấn đề trọng yếu - một lập luận pháp lý mới được hình thành - để ngăn cản các nỗ lực của ông Biden trong việc xóa nợ cho sinh viên và ban hành quy định về môi trường, cho rằng Quốc hội không trao cho ông thẩm quyền rõ ràng để làm vậy.

Quyền lực tổng thống là trọng tâm của nhiệm kỳ Tòa án Tối cao năm nay, nhưng trong vài tháng tới, tòa cũng sẽ xem xét nhiều vụ án liên quan đến các tranh cãi chính trị và văn hóa nóng bỏng khác.

Tòa sẽ xem xét việc lệnh cấm liệu pháp chuyển đổi giới tính ở bang Colorado - một hình thức tư vấn gây tranh cãi nhằm "thay đổi" xu hướng tính dục hoặc bản dạng giới của một người - có vi phạm quyền tự do ngôn luận được Hiến pháp bảo vệ hay không.

Cũng trong danh sách xét xử là hai vụ liên quan đến lệnh cấm vận động viên chuyển giới thi đấu thể thao ở cấp trung học.

Một nghị sĩ Cộng hòa tại bang Illinois đang thách thức luật của bang cho phép kiểm phiếu gửi qua bưu điện trong vòng hai tuần sau ngày bầu cử.

Trong khi đó, một nhóm bảo thủ ở bang Louisiana yêu cầu Tòa bãi bỏ một điều khoản của luật quyền bầu cử, điều khoản này yêu cầu các bang phải vẽ lại khu vực bầu cử quốc hội sao cho bảo đảm tỷ lệ đại diện của cử tri da màu tương xứng với tỷ lệ dân số của họ.

Ngoài ra, Đảng Cộng hòa cũng đang nhắm đến việc xóa bỏ một đạo luật đã tồn tại hàng thập kỷ, vốn ngăn cản các ứng cử viên và đảng chính trị phối hợp chi tiêu cho chiến dịch tranh cử.

Trong vài năm qua, Tòa án Tối cao do phe bảo thủ chiếm đa số đã thể hiện cho thấy họ sẵn sàng đưa ra những phán quyết mang tính bước ngoặt, làm thay đổi sâu sắc cục diện pháp lý của nước Mỹ.

Về những vấn đề như quyền phá thai, thẩm quyền điều tiết của chính phủ liên bang, và việc xem xét yếu tố chủng tộc trong tuyển sinh đại học, tòa đã đảo ngược các tiền lệ tồn tại hàng thập kỷ.

Những quyết định này đã góp phần khiến công chúng ngày càng nhìn nhận Tòa án Tối cao qua lăng kính đảng phái, chia rẽ sâu sắc giữa hai phe.

Theo một cuộc khảo sát gần đây của Quỹ Pew, ý kiến về cơ quan tư pháp cao nhất nước Mỹ gần như chia đều, với phe Cộng hòa ủng hộ mạnh mẽ, còn phe Dân chủ chỉ trích gay gắt.

Đến khi Tòa án Tối cao đưa ra các phán quyết cuối cùng của nhiệm kỳ này - dự kiến vào cuối tháng 6 năm sau - đa số bảo thủ 6–3 của tòa có thể lại mở ra những tiền lệ mới và một lần nữa định hình lại luật pháp Mỹ một cách căn bản.

Nguồn: BBC