Lệnh ngừng bắn Israel - Hamas mang đến thời gian tạm lắng tiếng súng quý giá cho Gaza, song việc duy trì nó và tái thiết khu vực vẫn là thách thức lớn.

Hamas ngày 13/10 trao trả toàn bộ 20 con tin còn sống cho Israel, hoàn tất thỏa thuận giai đoạn một về lệnh ngừng bắn tại Gaza được hai bên ký tuần trước. Israel sau đó bắt đầu tiến hành thả khoảng 2.000 tù nhân Palestine.

Theo thỏa thuận giai đoạn một, mọi hoạt động tác chiến ở Gaza sẽ kết thúc, Israel rút một phần lực lượng khỏi khu vực, đồng thời cho phép hàng viện trợ nhân đạo vào dải đất với quy mô lớn nhằm giải quyết tình trạng khủng hoảng nhân đạo tại đây.

"Những bước đầu tiên tiến đến hòa bình luôn khó khăn nhất", Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 13/10 phát biểu bên cạnh các lãnh đạo quốc tế tại hội nghị thượng đỉnh về tương lai Gaza ở Ai Cập. Tổng thống ca ngợi thỏa thuận ngừng bắn Israel - Hamas mà ông làm trung gian đã đặt dấu chấm hết cho cuộc xung đột ở Gaza và là khởi đầu cho nỗ lực xây dựng lại vùng lãnh thổ bị tàn phá này.

Trong khi ông Trump bày tỏ lạc quan rằng khó khăn lớn nhất đã qua, giới chuyên gia nhận định lệnh ngừng bắn này có thể lại là phần dễ dàng nhất của nỗ lực hướng tới nền hòa bình lâu dài cho Dải Gaza.

Mona Yacoubian, giám đốc Chương trình Trung Đông tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nói, mô tả thời điểm lệnh ngừng bắn được ký kết là một khoảnh khắc quan trọng, có thể là điểm khởi đầu cho hòa bình. "Nhưng thật không may, tôi nghĩ vẫn còn không ít nguy cơ thất bại ở phía trước", bà cảnh báo.

Đến nay, hàng loạt chi tiết chính của kế hoạch hòa bình vẫn chưa được giải quyết. Sau khi trao đổi con tin - tù nhân, các bên giờ đây cần đàm phán cụ thể để giữ cho kế hoạch tiếp tục tiến triển và ngăn xung đột tái diễn. Con đường dẫn đến hòa bình, ổn định cũng như tái thiết hoàn toàn Gaza sẽ là một lộ trình dài và đầy chông gai.

Nhiều câu hỏi vẫn chưa có lời giải, như Hamas sẽ giải giáp thế nào và vũ khí của họ sẽ đi về đâu. Kế hoạch về việc Israel rút quân khỏi Gaza hiện khá mơ hồ.

Một lực lượng an ninh mới sẽ được thành lập cho khu vực, trong đó có binh sĩ từ nhiều quốc gia, nhưng đến nay vẫn chưa rõ nước nào sẽ gửi quân, họ sẽ hoạt động ra sao và điều gì xảy ra nếu họ gặp kháng cự. Việc ai là thành viên của hội đồng quản lý tạm thời cho Gaza, trụ sở đặt ở đâu và người dân sẽ phản ứng như thế nào cũng chưa rõ ràng.

Chuyên gia cho rằng để giải quyết những chi tiết trên và ngăn chặn giao tranh tái diễn, Mỹ cùng các quốc gia khác phải tiếp tục gây áp lực và dành mối quan tâm tương xứng cho lệnh ngừng bắn mà họ đã giúp đạt được.

Tất cả những điều này diễn ra trên một bối cảnh lịch sử xung đột, hoài nghi sâu sắc giữa Israel và các bên ở Gaza cùng vấn đề gây tranh cãi về nhà nước Palestine đã bế tắc trong nhiều thập kỷ.

"Khi bạn nhận ra cần đi xa đến mức nào để duy trì lệnh ngừng bắn hiện tại, đó là lúc mọi thứ trở nên đặc biệt khó khăn", Yacoubian nói.

Kể từ khi xung đột Israel - Hamas bùng phát hồi tháng 10/2023, đã có hai lệnh ngừng bắn được nhất trí, nhưng rồi các bên không đạt được tiến triển nào ngoài những đợt tạm dừng giao tranh và trao đổi con tin - tù nhân tương đối hạn chế. Trong quá trình đó, với việc Hamas yêu cầu ngừng bắn vĩnh viễn và Israel đòi thả tất cả con tin, các cuộc đàm phán thường xuyên rơi vào bế tắc.

Bất chấp bầu không khí hào hứng đối với thỏa thuận ngừng bắn mới nhất, giới quan sát cho hay vẫn có lý do để hoài nghi, đặc biệt khi những nỗ lực của Mỹ nhằm chấm dứt xung đột Israel - Palestine đã thất bại suốt hàng chục năm qua.

Bắt đầu từ Hội nghị Madrid năm 1991 và qua không ít lần lặp lại, trong đó có Hiệp định Oslo mang tính bước ngoặt vào năm 1993 và 1995 giúp thành lập Chính quyền Palestine, mọi nỗ lực nhằm khởi động lại tiến trình hòa bình ở Gaza đều không thành công.

Lucy Kurtzer-Ellenbogen, thành viên cấp cao tại Viện Trung Đông, đánh giá thỏa thuận ngừng bắn hiện tại là "một đợt tạm dừng đáng mừng, có ý nghĩa nhưng mong manh".

Theo bà, câu hỏi được quan tâm nhất hiện nay là liệu lệnh ngừng bắn có thực sự mở ra tiến trình giải quyết các vấn đề khúc mắc giữa đôi bên, hay nó chỉ mang đến khoảng thời gian tạm nghỉ để Israel và Hamas tái tập hợp lực lượng.

"Điều này sẽ phụ thuộc vào việc Tổng thống Trump và các bên liên quan có tiếp tục duy trì nỗ lực thúc đẩy nó hay không", Kurtzer-Ellenbogen lưu ý.

Trong đề xuất hòa bình do ông Trump làm trung gian, vẫn chưa rõ mức độ đồng thuận về hai điểm mấu chốt là phạm vi Israel rút quân và mức độ từ bỏ quyền lực của Hamas. Israel hiện vẫn kiểm soát khoảng một nửa lãnh thổ Gaza.

Thủ tướng Benjamin Netanyahu hôm 13/10 thể hiện lập trường thận trọng khi tuyên bố "cam kết" với kế hoạch hòa bình của Tổng thống Trump, nhưng vẫn không nói xung đột đã kết thúc. Hai năm qua, ông liên tục khẳng định Israel sẽ đạt được "chiến thắng toàn diện" trước Hamas hay "tiêu diệt tận gốc" lực lượng này.

Hamas, dù bị suy yếu sau hai năm chiến sự, vẫn duy trì ảnh hưởng tại Gaza và chưa từ bỏ hoàn toàn vũ khí như Thủ tướng Israel mong muốn. Ông Netanyahu lâu nay vẫn dựa vào động lực ủng hộ từ các đối tác trong liên minh cầm quyền cứng rắn, những người phản đối chấm dứt chiến dịch ở Gaza. Nếu tuyên bố xung đột kết thúc, chính phủ của ông có thể sụp đổ và ông sẽ bị buộc phải tổ chức một cuộc bầu cử sớm vào thời điểm tín nhiệm đang ở mức thấp và các mục tiêu chiến dịch vẫn chưa hoàn thành. Cuộc bầu cử tiếp theo tại Israel dự kiến diễn ra vào tháng 10 năm sau.

Mặt khác, cũng chưa rõ ai sẽ chịu trách nhiệm giám sát cái gọi là "Hội đồng Hòa bình" mà Tổng thống Trump nói ông sẽ chủ trì. Mặc dù theo kế hoạch ban đầu, ông Trump muốn cựu thủ tướng Anh Tony Blair tham gia lãnh đạo hội đồng, Tổng thống Mỹ hôm 12/10 cho hay đây chỉ là phương án tạm thời. Phía Palestine đã bày tỏ không hài lòng về khả năng tham gia của ông Blair.

"Tôi thích Tony. Tôi luôn yêu quý Tony, nhưng tôi muốn chắc chắn rằng ông ấy phải là lựa chọn được mọi người chấp nhận", Tổng thống Mỹ nói với các phóng viên.

Mỹ cùng các đối tác sẽ vừa phải giải quyết những chi tiết trên, vừa tìm cách tái thiết Gaza gần như từ con số không. Hàng nghìn dân thường trong khu vực đã thiệt mạng vì giao tranh. Hơn 90% dân số Gaza, tương đương khoảng 1,8 triệu người, đang rơi vào cảnh mất nhà cửa. Hệ thống y tế đã bị tàn phá nặng nề. Vô số công trình bị san phẳng. Đất trồng trọt bị phá hủy. Nạn đói tràn lan.

Những nhu cầu cấp bách này sẽ cần được xử lý đồng thời với việc thiết lập các hệ thống an ninh và chính quyền chuyển tiếp.

"Chúng ta thực sự không thể sắp xếp thứ tự công việc ở đây. Mọi thứ phải diễn ra cùng lúc", Kurtzer-Ellenbogen nói.

Ngân hàng Thế giới (WB), Liên Hợp Quốc và Liên minh châu Âu (EU) hồi đầu năm ước tính cần khoảng 53 tỷ USD để tái thiết Gaza. Các quốc gia Arab giàu có được kỳ vọng hỗ trợ chi phí này, nhưng nhiều khả năng phải đi kèm với những cam kết đảm bảo về một lộ trình dẫn đến độc lập cho Palestine và giao tranh không tái diễn.

Điểm nghẽn lớn nhất vẫn là vấn đề thiết lập nhà nước Palestine mà kế hoạch hòa bình của Tổng thống Trump chỉ coi như một khả năng sau giai đoạn chuyển tiếp kéo dài ở Gaza và quá trình cải cách Chính quyền Palestine. Thủ tướng Netanyahu cùng các đối tác lâu nay cũng phản đối kịch bản này.

Yacoubian cho rằng thỏa thuận do Tổng thống Trump làm trung gian dường như "mơ hồ một cách có chủ đích" về vấn đề nhà nước Palestine. Theo bà, thỏa thuận được thiết kế để "lách qua mức tối thiểu mà người Palestine các những người Arab ủng hộ họ sẽ chấp nhận" mà không đề cập đến "giải pháp hai nhà nước", điều có lẽ vẫn là điểm không thể chấp nhận được đối với Israel.

Trên đường trở về Mỹ vào tối 13/10, Tổng thống Trump đã bỏ qua những câu hỏi về một nhà nước Palestine độc lập và nói với các phóng viên rằng nó tách biệt khỏi kế hoạch tái thiết Gaza của ông.

"Nhiều người thích giải pháp một nhà nước. Một số người thích giải pháp hai nhà nước. Chúng ta hãy chờ xem", Tổng thống cho biết.

Robert Wood, phó đại sứ Mỹ tại Liên Hợp Quốc dưới thời chính quyền tổng thống Joe Biden, cho rằng giai đoạn tiếp theo sẽ khó khăn và "đòi hỏi khối lượng công việc khổng lồ".

"Chính quyền Mỹ hiện tại phải tiếp tục tham gia, đặc biệt ở cấp cao nhất, nếu muốn thỏa thuận thành công", ông nói. "Đây là một ngày tuyệt vời, nhưng cuộc xung đột vẫn chưa dừng lại".

Nguồn: VNE