Sau thượng đỉnh tại Alaska, Tổng thống Mỹ Donald Trump chuyển hướng từ việc gia tăng sức ép lên Tổng thống Nga Vladimir Putin sang thúc đẩy thỏa thuận hòa bình toàn diện cho Ukraine - một bước ngoặt gây sốc cho Kiev và các đồng minh châu Âu.

Gần một ngày sau khi thượng đỉnh Alaska 15-8 kết thúc, ông Trump mới tiết lộ kết quả quan trọng từ cuộc đàm phán với ông Putin về Ukraine.

Trên mạng xã hội Truth Social ngày 16-8, ông Trump viết cuộc gặp "diễn ra rất tốt đẹp" và sau đó là "cuộc điện thoại đêm khuya" với Tổng thống Ukraine Zelensky cùng các nhà lãnh đạo châu Âu, bao gồm Tổng thư ký NATO Mark Rutte.

Theo ông Trump, "tất cả đều nhất trí rằng cách tốt nhất để chấm dứt cuộc chiến tranh kinh hoàng giữa Nga và Ukraine là trực tiếp đi đến một thỏa thuận hòa bình, một thỏa thuận sẽ chấm dứt chiến tranh, chứ không phải một thỏa thuận ngừng bắn đơn thuần".

Sự thất vọng từ Kiev

Ông Zelensky đến Nhà Trắng gặp ông Trump ngày 18-8: Cơ hội hay sức ép?
Mặc dù ông Trump tuyên bố "tất cả đều nhất trí", song cả ông Zelensky và các nước EU đều chưa công khai đồng ý với lựa chọn này - vốn trái ngược hoàn toàn với yêu cầu trước đây của họ về lệnh ngừng bắn vô điều kiện trước khi thảo luận điều khoản hòa bình.

Như tờ Financial Times (FT) nhắc nhở: "Mới hôm thứ tư (13-8) ông Trump còn nói sẽ gây sức ép lên ông Putin liên quan đến cuộc chiến Ukraine, thì hôm thứ bảy (16-8) ông Trump đã đứng về phía lãnh đạo Nga và lặp lại quan điểm của Kremlin". Các quan chức cao cấp Ukraine, theo FT, cho rằng sự thay đổi lập trường đột ngột này là "nhát đâm sau lưng" gây lo lắng và cảm giác bị phản bội cho Kiev.

Ngay trong ngày 16-8, các đại sứ từ tất cả các nước EU đã tập trung thảo luận khẩn cấp và ra tuyên bố chung. Thủ tướng Anh Keir Starmer cũng đưa ra tuyên bố riêng với nội dung tương tự: hoan nghênh sự hòa giải của ông Trump nhưng đặt ra lằn ranh đỏ về nền độc lập của Ukraine, vai trò quyết định của nước này trong đàm phán, và việc tiếp tục hỗ trợ quân sự, kinh tế.

Theo kế hoạch, ông Zelensky sẽ bay đến Washington gặp ông Trump vào ngày 18-8 với sự hiện diện của một số nhà lãnh đạo châu Âu vì "lo ngại không muốn để ông Zelensky một mình với ông Trump", theo tờ Bild (Đức).

Những mâu thuẫn không thể hòa giải

Cho đến nay, điểm duy nhất trùng khớp giữa Nga và Ukraine là luận điểm "cần một nền hòa bình lâu dài, bền vững", chứ không phải bước dừng tạm thời. Cả hai đều mong muốn ký kết thỏa thuận hòa bình toàn diện, nhưng nhìn nhận các điều kiện hoàn toàn trái ngược.

Đối với Kiev, "hòa bình bền vững" là sự đảm bảo an ninh từ Mỹ và NATO ở mức khiến cuộc tấn công mới của Nga trở nên bất khả thi, cùng với việc xác định hướng phát triển thân phương Tây.

Trước cuộc họp tại Alaska, ông Zelensky đã yêu cầu Nga bồi thường chiến tranh từ 500 tỉ đến 1 nghìn tỉ USD. Tuyên bố chung của Liên minh châu Âu (EU) ngày 16-8 cũng nhấn mạnh Ukraine không nên bị cấm gia nhập EU và NATO.

Ngược lại, Matxcơva lại hiểu "hòa bình bền vững" là "loại bỏ nguyên nhân gốc rễ của cuộc xung đột" - tức chính sách đối ngoại và đối nội của Ukraine trong 10 năm qua. Kremlin yêu cầu vị thế trung lập khiến việc Ukraine gia nhập NATO bất khả thi, cùng những thay đổi trong chính sách đối nội.

Thách thức lớn nhất là việc xác định biên giới. Hiệp ước hòa bình phải chính thức củng cố biên giới hai nước, nghĩa là Kiev sẽ phải công nhận quyền tài phán của Nga đối với các vùng lãnh thổ Ukraine mà Nga kiểm soát khi ký kết.

Theo tờ New York Times, trong cuộc điện đàm sau thượng đỉnh Alaska, ông Trump đã nói với ông Zelensky rằng ông Putin muốn quân đội Ukraine rút khỏi khu vực Donetsk - một điều mà Kiev từng coi là lằn ranh đỏ.

Ngay cả khi ông Zelensky đồng ý công nhận quy chế của Nga, theo Hiến pháp Ukraine, điều này phải được thông qua bằng trưng cầu dân ý. Nhưng việc sửa đổi Hiến pháp và tổ chức trưng cầu dân ý trong thời gian thiết quân luật bị cấm.

Một giải pháp khả thi là ký hiệp ước hòa bình trước, tuyên bố ngừng bắn, rồi tổ chức bầu cử và trưng cầu dân ý về biên giới mới. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi đảm bảo không có bất ngờ trong các cuộc bỏ phiếu - rất khó khăn trong tình hình Ukraine hiện tại.

Những rào cản pháp lý trong tiến trình hòa bình

Việc Ukraine công nhận các vùng lãnh thổ bị Nga chiếm đóng đối mặt với nhiều rào cản pháp lý phức tạp. Theo Hiến pháp Ukraine, bất kỳ thay đổi nào về biên giới đều phải được thông qua bằng trưng cầu dân ý toàn quốc.
Tuy nhiên, điều 157 Hiến pháp cấm tổ chức trưng cầu dân ý trong thời gian thiết quân luật hoặc tình trạng khẩn cấp. Điều này tạo ra một nghịch lý pháp lý: để có hòa bình cần dỡ bỏ thiết quân luật, nhưng để dỡ bỏ thiết quân luật cần có thỏa thuận ngừng bắn trước.
Hơn nữa, việc tổ chức trưng cầu dân ý trong bối cảnh một phần lãnh thổ không còn dưới quyền kiểm soát của Kiev cũng đặt ra câu hỏi về tính hợp pháp và đại diện của kết quả bỏ phiếu.

Nguồn: Tuoitre